“Дэлхий намайг мэдэх болсон цагт би эргэн ирэх болно”

“Тэнгэрийн хутагт" бүжгэн жүжгийн хөгжмийн зохиомжийн талаарх тойм

...Хутагтын нэгэн удаа хэлсэн энэхүү үг биеллээ олох цаг нь ирж дээ гэж бодогдохуй дор Монголын өнөө цагийн залуу хөгжмийн зохиолч Шатарын Өлзийбаярыг яахын аргагүй “Бурханаас илгээгдсэн аялгуу эгшгийн туурвигч” хэмээн тодорхойлохыг хүснэм.

Тун саяхан 2024 оны нэгдүгээр сарын 31-нд Улаанбаатар дахь Корпорэйт Конвэйншн Центрийн тайзнаа хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаярын бүтээл болох “Тэнгэрийн хутагт” хэмээх синтез жанрын бүжгэн жүжиг [corps de ballet] нээлтээ хийж үзэгч сонсогчид, хөгжмийн зүтгэлтнүүд, хөгжим судлаачдаас асар өндөр хүндэтгэл талархлыг хүртсэнийг дурьдалгүйгээр өнгөрөх боломжгүй юм.

Уг бүтээлийг Х.Ганбаатар [продюсер], Ш.Өлзийбаяр [хөгжмийн зохиолч], Л.Эрдэнэбат [цомнол зохиогч], Х.Хашхүү [ерөнхий найруулагч], Д.Ганпүрэв [ерөнхий зураач], С.Цэцэгээ, Д.Энхбаатар [бүжиг дэглээч], жүжигчид А.Түвшинбаяр, Д.Өрнүүн, Д.Энхбаатар, М.Даваа, Э.Ууган-Эрдэнэ, Б.Болор, М.Нямтайван, Ш.Батгэрэл, О.Төмөрхуяг [соло-морин хуурч], [симфони найрал хөгжим], [бүжигчид]-ийн бүрэлдэхүүнтэй уран бүтээлийн нүсэр баг хамт олон амжилттай толилуулсан билээ.

Хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр Орчин цагийн хөгжмийн урлагийн хөгжлийн оргилыг илэрхийлэгч, хосгүй урлан бүтээлч гэдгээ энэхүү хөгжмийн бүтээлдээ морин хуур-симфони найрал хөгжмийн эрхэмсэг тансаг эгшиглээ, сэтгэл татам баялаг өнгө аяс, нүд гялбам техник зохиомж, ямар ч өө сэвгүй ур чадвараараа гайхшруулж чадлаа. Морин хуур хөгжмийн давтагдашгүй тембр, эгшиглээний гайхалтай гоо үзэсгэлэнг тайзан дээрх галбиршлын урлагтай тун зохицохуйцаар бичигдсэн аялгууны шинж, бүжгийн илэрхийллийн дохио зангаа,  биеийн хэлэмж нь үзэгч сонсогчдод мартагдашгүй таашаалыг үлдээж чадсан нь хөгжмийн эгшиглээний эрчмийг дамжуулагч-зохиогчийн асар үнэ цэнтэй бүтээлч үйл явц яахын аргагүй мөн. 

Нэгэн цагт Английн театрын У.Шекспирын дараагаар нэрлэгдэх зохиолч, Нобелийн шагналтан, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Жорж Бернард Шоу нэрт хийлчийн тоглолтыг үзээд үнэлж хэлсэн үгийг энд би хамаатуулахдаа: “Монголын залуу хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр ч мөн адил "Энэ ертөнцөд төгс зүйл гэж байдаггүй гэсэн аксиомыг няцааж байна!" хэмээснийг Эрхэм хүнээс эшлэн хэлмээр санагдсан”-аа нуулгүйгээр илчилье.

Ш.Өлзийбаярын дан хөгжмийн болон тайз дэлгэцийн маш олон хөгжмийн бүтээлүүд нь олон орны тайзнаа тоглогдохдоо хөгжимчид, удирдаач, судлаач, сонсогчдын оюуны мэлмийд хүрч, сэтгэлгээний таашаалыг хүлээсэн төдийгүй олон улс үндэстний хөгжмийн судлаач шүүмжлэгчид дуу нэгтэйгээр “ХХI зууны Монголын хөгжмийн урлагийн нэн өвөрмөц үзэгдэл” хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн нь гарцаагүй.

"Тэнгэрийн хутагт" бүжгэн жүжиг бол Монгол үндэстний шинж төрхийг агуулсан синтез жанрын бүжгэн жүжгийн [corps de ballet] оргил бүтээлүүдийн жагсаалтад түрэн орж буй урлан бүтээгчдийн “нэрийн хуудас” хэмээн тодорхойлж болохуйц манай сонгодог бүтээлийн сэдвүүдийн нэг болж чадсан хэмээн зоригтойгоор дүгнэж байна.

Соёлын шинэ орон зайд амархан нэвтрэхүйц сонгодог сэдэвт бүтээлийг чөлөөт, модернист сэтгэлгээтэй хослуулсан нь уран бүтээлчдийн ажлын гол үндэс болсон төдийгүй "Тэнгэрийн хутагт" бол “Түүхэн өв уламжлалыг өнөө цагийн урлагийн дэг сургалттай огтлолцуулж буй цэгүүдийн нэг мөн” болно.

Энэхүү бүтээлийн бүжгийн дэг галбиршил нь тийм ч энгийн зүйл биш гэдэг нь маш тодорхой. Гэхдээ түүний үндэс нь материаллаг дүр төрхтэй ч зөвхөн хөгжимд л байдаг тийм хэмжээсээр олон нийтийг урт хугацааны туршид хөтлөхүйц “цэвэр” бүжгийн  ойлголтод тууштай хүргэхдээ их хүмүүний тухай эртний зүйрлэлийг орчин цагтайгаа уялдуулан найруулсан нь тун оновчтой шийдэл аж. Тайзан дээрх Хутагтын өмсгөл зүүлт, өнгө аясыг гаргахдаа монголчуудын үндэстний үзлийн гоо зүйн “сайхныг бишрэх” уламжлалд тулгуурлаж бүтээснийг нууж чадахааргүйгээр дүрсэлжээ. Жишээлбэл: “Гоцлол дуучны гэрэл гэгээтэй өөдрөг хөгжмийг гол дүрийн хослол бүжигчид, дуучид, ард нийтийн монгол хэлбэршүүлэлтийн дэглэлтэй “corps de ballet”-д зориулан ашиглахаар шийдсэн нь уг бүтээлийнхээ мөн чанарыг илүүтэй гаргаж тавих гэсэн санааг үгээр илэрхийлэх шаардлагагүй юм шүү гэдгийг нотлон харуулах мэт. Үнэн хэрэгтээ дээрх дүр төрхүүдийн холбоос бэлгэдэл нь хөгжмийн зохиолч, найруулагч нарын хамгийн төвөгтэй хэлбэр бөгөөд хамгийн хөнгөхөн мэдрэмжтэй уран сайхны бүтээл болгон төрүүлэхэд гойд түлхэц өгсөн хэмээн ойлгож болно.

Уг бүтээлийн найруулгад Д.Данзанравжаагийн өөрийн нь бүтээсэн тэгш хэмтэй, сэтгэл татахуйц урлал шиг тайзны “мизансцен”(фр.Mise-en-scène; англ."placing on stage")-ийг ашигласан гэж болохоор. Мизансценийг “маш агуу мөртөө маш тодорхойгүй нэр томъёо” хэмээн судлаач шүүмжлэгчид нэрлэдэг бөгөөд тайзны дизаин, гэрэлтүүлэг, жүжигчид зэргийг бүхэлд нь багтаан авч үздэг. Харин үзэгчдийн хувьд тайзны үзэгдлүүд хэрхэн нэгдэж буйд нөлөөлдөг гол арга зам нь болдог. Мизансцен нь тухайн үзэгдлийн зөвхөн агуулгыг бус харин тайзан дээрх байршлуудаар дамжуулан үзэгчдэд гоо зүйн мессеж илгээх боломжийг олгодог тул найруулагч өөрийн гэсэн өвөрмөц мизансценийг ашигласан нь ойлгомжтой. Жишээлэхэд, [Corps de ballet]–ийн хувьсал, гоцлол бүжигт тэгш хэмийг хадгалдаг. Толин тусгалт тэгш хэм нь балетын нэлээд ердийн схем боловч "Тэнгэрийн хутагт" -д энэ нь хамгийн тохиромжтой зүйрлэл болж тайзан дээр бууж ирсэн мэт.

Хөгжмийн зохиомжийн хэсгүүд нь маш бие даасан тул бүжгэн жүжиг хэлбэрээр толилуулах нь урлагийн нийлмэгшсэн [синтез] хувилбараар хүртэхүйн сувгууд илүүтэйгээр хүлээн авдаг гэсэн нийтлэг ойлголтод нэгдсэн нь дамжиггүй. Хувцас дизаин, тайзны декораци зэргийн хослол нь  хөгжим бүжгийн олон төрөл жанр, олон дүр төрхийг багтаасан олон давхаргыг илтгэж буй.  Тэгэхээр уг бүжгэн жүжиг[corps de ballet]-ыг Монголын хөгжим-бүжгийн урлагийн жинхэнэ төрх, титэм, оройн дээд дүр болгохыг зорьж бүтээсэн нь харагдана.

“Догшин хутагт”-ын тухай сэдэв аялгуу нь Монголын тухай дурсамж байж ч магадгүй: “Тун дэгжин, тохь тух, загвар, тайтгарал, бүжгийн намуун зөөлөн бас эрс тэс хөдөлгөөн, балетын сонгодог хэлбэрийн тусгалууд, Монгол гэгээнтний дүр төрх зэргийн илэрхийлэл нь яахын аргагүй зориг зүрхтэй, залуу уран бүтээлчдийн эрч хүчтэй хамтын эмоцитой холбоотой. Дараагийн хэсгүүд мэдээж хоорондоо ялгаатай юм шиг санагдах хэдий ч тэдгээрийг хөгжилтэй, уран сайханлаг, шийдмэг хурц тэмдэгтүүдээр тайзнаа үзүүлэхийг зорьжээ. Үнэн хэрэгтээ бүжиг дэглээ+хөгжмийн зохиомжийн хослол нь илүүтэйгээр Хутагтын дотоод ертөнц мэт авч энд бас тодорхой дүрслэлүүдийг хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр огтхон ч төсөөлөмгүй электро, медиа хөгжмийн найралжуулга, уран нугаралт зэргийг багтаан амьдралыг хайрладаг Монголыг маш тодорхой уншиж болохоор эгшиглүүлж чадсан нь сэтгэл догдлом бас гайхам.

Хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаярын “Тэнгэрийн хутагт” бүжгэн жүжгийн дэглэлт, найруулга, медиа болон холографик дүрслэл нь яг л хөгжим шигээ бие биенээсээ гайхалтай ялгаатай гурван үндсэн хэсгээс бүрдэнэ.  

I бүлэг

-Эхлэл-largo

-Говийн нэг өдөр-Allegro moderato

-Дулдуйт Сэмжид хоёр-Largo

-Хагацлын бүжиг-Lento

-Жасааны найр-Allegro

-Хурмаст тэнгэр-Lento

-Даяан бясалгал-Adagio

II бүлэг

-Манжийн цэргүүд-Allegro espresso

-Хүүхдийн дацан-Allegretto

-Таван дагинасын бүжиг-Lento

-Үлэмжийн чанар-Andante

-Уран нугаралт-Lento

-Аврал гурван чухаг-Allegretto

-Шулам Равжаад сээтэгнэх-Allegretto

-Чөлөө учрал-Adagio

III бүлэг

-Цагаадай шулам хоёрын хуйвалдаан-Allegretto

-Равжаа Цогзул хоёр-Adagio

-Хутагт шулмыг дарсан нь-Allegro assai

-Хутагт хор уух-Andante

-Хутагт тэнгэрт одох-Largo

-Төгсгөл гэсэн 20 орчим бүжигтэй.

Ш.Өлзийбаярын хөгжимд өөр өөр хэв маягт зохицсон зохиомжийн арга техникууд нь илүүтэйтэйгээр сонирхол татаж байлаа. Үүний заримаас нь дурдвал:

-Тэгш хэмтэй нууцлаг хэлбэршүүлэлт, хачирхалтай хөдөлгөөний дүрслэлээр бие махбодийн хүсэл тэмүүллийг бүжиг дэглэлтийн синкопуудад шилжүүлж байгаа нь сонирхолтой.

-Бүтээлийн олон араншин, хэв шинжүүдийг монгол үндэсний, монгол сонгодог, орчин цагийн монголчилсон төрх, романтизмын тусгал, сити, электро-медиа зэрэг “цогцолбор” жанруудыг эрс ялгарамжтайгаар хамруулахыг зорьсон болов уу. 

-“Тэнгэрийн хутагт”-ын бас нэгэн үнэт зүйл нь гоцлол дуучид байх ёстой. Хөгжмийн зохиолч энэ бүтээлдээ Данзанравжаа хутагтын шүлгийг нь бичиж, ая данг оноосон “Үлэмжийн чанар”, “Авралт гурван чухаг”, “Хурмаст тэнгэр” зэрэг дуунуудыг найруулан багтаасан нь бас нэгэн шигтгээ байсан.

Хөгжмийн олон урсгал чиглэлийн бүхий л төрөл жанрыг хамтатган урласан түүний бүтээлд намуун уянгалаг эгшиглээ дор гал цогтой, хүсэл тэмүүлэлтэй романтик мөн чанар тайзны дүрийн дотоод оршихуйд нуугдаж байсныг дурдах нь зүйтэй.

Хутагт болон сэтгэлт бүсгүйн дүр бол үнэхээр гайхалтай. Тэд алхам тутамдаа "бүжиглээд зогсохгүй" тэдний бүжиг хөгжмийн баялаг, уянгалаг дуулалтай бичигдсэн хайрын аялгууг минорын дэвсгэр хөгт хийл, морин хуур хөгжмийн хамсраагаар хоршуулан илэрхийлэхдээ хөгжмийн гулсаа [glissando] техникийг уран нугаралтын үзүүлбэртэй хамгийн нандин газар нь байршуулан байнгын хөг шилжүүлгээр эгшиглүүлсэн нь үнэхээр догдлом содон шийдэл байлаа.

Мөн түүнчлэн зөрчилдөөнт сэтгэл зүйн урвуу хамаарлын драматургийг хроматик диатоникийг эсрэгцүүлэн Пуантилизм [фр.point. pointillism]-ын аргаар содон хэлбэрийг үүсгэхийг зорихдоо хармони эгшиглээний зарчмууд болох Додекофони [гр.зөвхөн өөр хоорондоо уялдаатай арван хоёр эгшгийг ашигладаг цуваа техникийн нэгэн төрөл]-ийн цуврал үүсгэн хөгжмийн зэмсгүүдэд хуваарилсан оноолт нь асар хүчирхэг полифоник мэдрэмжтэй, тун гайхалтай дүр төрхийг өвөрмөц хэлбэрээр зохиомжилсноос гадна диссонанс эгшгийн бүтцийг консонанс нийцлээр дуугаргадаг монгол уртын дууны арга техникээр зохиомжилсноороо гойд сонин.

Энэ хэсгийн төгсгөлд хромат эгшгийн цувааг өгсөх уруудах байдлаар хоёр чиглэлээр дараалуулсан нь сонорик [англ.sonorism. орчин үеийн хөгжмийн зохиомжийн эгшиглээний гайхам өнгө будгийг нэн тэргүүнд илэрхийлдэг арга техник]-ийн өвөрмөц хэлбэрийг эндээс ажиглаж болно.

Түүнчлэн Морин хуурын татлага маягийн хэлбэрээр сэтгэл сэртхийлгэсэн догшин тун тогтворгүй аялгаар Равжаад сээтэгнэх шулмын хэсгийг тун зохимжтой илэрхийлсэн байна.

Драматик зөрчилдөөн үймээн шуугиан туйлдаа хүрсэн хэсэгт хөгжмийн зохиолч найрал хөгжмийн дуугаралтын эффектийг модон үлээвэр, нумт чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүдээр илэрхийлэхдээ пассажуудыг өргөн ашиглажээ.

Уг бүтээлд динамик артикуляцийг уламжлалтаас модерн хүртлэх ер бусын  glissando, pizzicato, flageolet, ponticello зэрэг штрихүүдийн хувьслыг ээлжлэн ашиглахдаа академик шинжийг агуулсан логик дээр суурилсан байх магадлалтай.

“Тэнгэрийн хутагт” бүжгийн жүжгийн оргил [culmination] болох “Хутагтын тэнгэрт дэвшиж буй” хэсгийг найрал дуу, найрал хөгжмийн tutti дуугаралтаар эмгэнэлийн боловч гүн хүндэтгэлийг илэрхийлж буйгаар төгсгөдөг.

Харин энд бие махбод ба орон зайн хоорондын харилцааны талуудыг алгасуулан, илүү өндөрлөгт огторгуй ертөнцийн мэт харагдах агаар мандалд уусан нэвтрэх, тэнгэрт дэвшиж буй үеийн амирласан сэтгэл оюунаар гайхалтай дүрслэгдэж чадсан.

Ер нь хөгжмийн бүтээлийг амилуулахад хөгжимчний интерпретаци хамгийн чухал асуудлуудын нэг болдог учраас тэдний бүтээлч үйл явцыг ойлгоход чиглэсэн илэрхийллийн онцлог шинжүүдийг феноменологийн зарчмаар авч үзэх нь илүүтэй нийцдэг.

Ш.Өлзийбаярын хөгжмийн бүтээлийн гоо зүйн дүн шинжилгээг түүний бүтээлч үйл ажиллагааны илэрхийлэлд орших гоо зүйн цогц байдлаар орчин үеийн соёлын харилцааны шаардлагыг тодорхойлдог нөхцөл байдлын үүднээс томьёолон авч үзвэл хөгжмийн үйл ажиллагааны харилцан нөлөөлөл, харилцан уусалт нэвтрэлт нь түүний уран бүтээлийнх нь гол онцлог шинж чанар хэмээн үзэж болох юм. Үүнээс ажиглахад Ш.Өлзийбаярын уран сайхны болон гоо зүйн ертөнцийн нэгдмэл байдал нь тайзны урлаг, уран бүтээлчдийн гүйцэтгэх үүргийн талаархи үзэл суртлын байр сууринаас нь тодорхойлогдож болохыг харуулж байна. Энэхүү тойм нийтлэлд хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаярын бүтээлч зарчмуудыг онцолж, дүн шинжилгээ хийж, түүний уран сайхны ур чадварын гоо зүйн онцлог талыг илэрхийлэхийг багахан ч гэлээ хичээсэн болно.

Монголын их суу билигт яруу найрагч, соён гэгээрүүлэгч, гэгээнтэн маань ийнхүү орчин цагийн бүтээлүүдэд эргэн ирж буйг бэлгэдэн, Говийн их Хутагт Д.Данзанравжаа таныг Дэлхий мэдэх цаг иржээ. Их хүмүүний үйл хэргийг түүчээлэн дамжуулагч хөгжмийн зохиолч Шатарын Өлзийбаяр таны хөг аялгуу улам бүр тэгшрэн дэлхийд түгэг ээ.

Бүтээл төрөх, аялгуу хөгжим зохиох, яруу цомнол бичих, галбиршлын тайзны урлагийг бүтээх, тайзнаа тавигдсан шинэхэн бүтээлийг шүүн тунгаан шинжлэн бичиглэх гээд үүнд хамааралтай хэн бүхэн өөр өөрийн үүрэг чадвараараа Их хүмүүний суу билгийг бахархан дэлгэрүүлэх нь ЦААНААСАА Л...

2024 оны хоёрдугаар сар

Хөгжим судлаач М.МӨНГӨНСҮХ

АНУ. Калифорни муж,

Сан-Франциско хот