“Бодлын дусал”-аас “Амилахуйн үндэс” хүртэл

З.Жанрай шүлгүүдээ эмхэтгэн “Бодлын дусал [УБ.2017]” нэрээр хэвлүүлжээ.  Номын нэр нь шүлэг бүхэн үг хэллэг,  мөр, бадаг төдий өнгөн  дусагнал [загвар]-аас ангид гэдгийг харуулсанд байна. “Бүгдэд нь тааруулж бичихийг би хүсдэггүй [Би.50]” гэх бодлын хэллэгээ  З.Жанрай, “Би” шүлгийнхээ ганцхан  мөрдөө бүрэн шингээснийг ажвал, уншигч бүрт тохирох тус тусын оюун бодлын хэв шинж [стандарт бус]-ээр мөр бадаг нь бүрэн утгаа илрүүлдэг байх гэдэг, онолын тайлбар шаардахуйц өвөрмөц бичлэг нь сонирхом аж. З.Жанрай мөрийн эхний үсгээр нэр бүтээн [акростих], илрэх утгаар нь эзэнтэй шүлгээ бадаглах, мөн байдлыг чигт нь баримт [деталь] болгож, шүлэг зохиолоо  хөтлөх үйлдэл [логик] үүсгэх, эсвэл учир шалтгаант хэллэг зохиож, түүнээ бичлэгтээ оруулах зэргээр хувийн онцлогтой хэд хэдэн аргад нэлээд туршлагажсаны жишээг, “Оддын гэгээ тэнгэрээ цоолдоггүй, Сар гийхдээ хурмастаа ярдаггүй [56]” гэх шиг ажиглалтын олонхи дүрслэлүүд нь харуулна. Таруу, тархай байршсан “болзоо, хүлээлт, дурлал, сэтгэлийн аргамж, хос заяа, бас бус зүрх, мансуурал, хайрын дурсамж [10-20т]”-ийг З.Жанрайн,  хайрын сэдэвт шүлгүүдээс түүвэрлэвэл, “Дэндүү сайхан хайрандаа согтож бас солиорч үзэхсэн [Хүсэл.9]” гэх санааны багц, үүсгэх хэлбэр нь бас л үгээр урлах арга нь  бололтой. Бичлэгийн ур, билгийн авьяасаар шүлгийг бичдэгийг З.Жанрай ялгаруулснаа, “Бодол бодлын минь дусал [147]” гэж нэрлэж, түүгээрээ шүлэглэж, шүлэгт нь цэцэг ургаж, үүл нүүдэллэж, будрах цас шуурдаг нь магадгүй, байдаг л бичлэгийг давтаж байна.

“Миний аав [4]” гэдэг мөнх сэдэвт шүлгийн өгүүлэмж дунд “Ээжийн сэтгэлд ууссан хайр Энхрий үрсдээ эрхэс тэнгэр Өгсөж уруудах амьдралын хүрд Өгөө аваатай хорвоогийн хаялга” гэж аавыг бус, түүнтэй адил төстэй буюу эрс зөрүүт хэлбэр болох ээж хүнтэй холбосон мөр оруулснаараа З.Жанрай зэрэгцээ тоочимж бүхий, ижил байгуулалттай мөрүүд үүсгэн уг сэдвээ боловсруулдаг онцлогийг ажиглав. Харин ээжийн сэдвээ З.Жанрай, эхийн сэтгэлийг муухай гараар бичдэггүй гэмээр дүрсэлдэг ч, “Уураг амлуулсан бүүвэйнд нь Уудам орчлонгийн жавар бүлээсдэ г[Ээжийн сэтгэлд.5]”-ээр, өргөсгөх явцдаа, “дээд алдаа[логик]”-ны аман хэлбэрээр илрэх, “Хүй нь халуун амьд бурхан [Бүсгүй.21]”-г бүтээж, үрээ байтугай “Ангир амлуулсан бүүвэй [5]”-тэй нэгнээр ээжээ төлөөлж, муугийн үндсийг, “Зовлон нуугдах ээжийн сэтгэл [6]”-д хоргоддог гэх дотоод дүрслэлүүд тань зөрчилтэй, бас ойлгомжгүйгээс шүүмж үүсгэх аж. Сэдэв, агуулга нь олон шүлэг, бадаг, мөрт давтагдсаныг “Санаарай” шүлэг дээр хураангуйлбал, “Дураараа дургиж явахад [7], дутуу дундуураа дүүргэж үл чадах, жиндүү хүйтийг нимгэн дээл үл хамгаалах, номин тэнгэр бүрхэх, хөөмийн аялгуу тасрах нь энүүхэнд...”  гэдгийг хэлэх утга ялгаруулах, дүрслэлийн гол арга  чинь дэндүү явцуу бичвэр бүрт шинэ мөр [Абзац]-ийг ашиглах төдийгөөр хязгаарлагджээ. Харин “Амьдрал” шүлгийнх шиг юмс, үзэгдлийг, “...эхлэл төгсгөл, холимог солимог, хар цагаан, өглөг авлага” гэх эсрэгцэл ухагдахуун үгээр шүлгийн санаа шинж төрхийг харшуулан [Антитеза] зэрэгцүүлдэг дүрслэл нь З.Жанрайн бусад шүлгүүдэд ч өгүүлэмжийг хамтатгаж, эсвэл харилцан үл зохилдох илэрхийллийг шүлэг бүрт тодруулахад, голлох үүрэгтэй байгааг тэмдэглэе.

З.Жанрай, “эрээн бараан, хясал мясал, сольж хольж, хардаж сэрдэж,  эндүү андуу, жинлүүр дэнслүүр, ноорхой цоорхой, нөхөөс төлөөс [8]” гэх авиа сэлгэх үгсийг, мөрийн сүүл ижилшлийг холбох [Эпифора] дүрслэлд хэрэглэжээ. З.Жанрайн шүлгийн “Гэрийн гадаа хайр хүлээхүйд [Хайр.8]” гэх, эсвэл “Өвөрт минь хайр тэнүүчилж [Намар.16]” гэсэн шиг мөрүүд хий биетээр ёгтлох  арга [аллегория]-ын дүрслэл тул, хүн биетэд хандсан бодит “хайрын ханхүү[9]”-гийн дүрийн төсөөллөөс шүлгийн өгүүлэмж “холбин солбин” хөндийрч, “Утгагүй [53]”-гээр “тэнүүчилжээ 18”. Үг сүлжихээс гадна, утга хэрээслэх дүрслэлийн аргыг З.Жанрайн “Зам[13]”шүлгийн нэг бадгаар жишээлбэл, замын урт [холхи]-аа, “төгсгөл нь үзэгддэг” гэсэн мөрөөрөө эвдэж богиносгов. Гэтэл “Холыг зорих энэ зам Хоёр хөлийг минь чөдөрлөнө” гэх мөрүүд нь бүхэлдээ тушааг хэлжээ. Хаашаа ч явах аргагүй болсон түүнд [шүлэгчид], “Хаа хүрэх нь үл мэдэгдэх, яах гэж Хааш яваагаа үл анзаарах, Хачин этгээд бодол хөврөх” гэх бадгийн мөрүүдэд холбовол, үйлдлийн дараалал [логик] алдарч, “Зам”-ын, утгын хэрээс дүрслэл дахь  аман өгүүлэмж нь буруу байршсанаас тэр. Сэтгэлийн илрэл[Экспрессия]-ээр шүлэг бүтээхийг үг цацах гэх нь бий. З.Жанрай харам, “Бодлын дусал”-аар үгээ хэмждэгээс тэр үү? “Бурханы мэлмийд дэлбээлсэн хайрын цэцэг [Бүсгүй.21]” гэж бүсгүйг нэрлэж,  гэрэл сүүдрээр  ёгтолж, “Нар дагаж амьдрал сүүдэртэнэ [Холбоо.25]” гэжээ. Бас “Би хуурын чавхдаст эгшиглэх хүлэг морьдын төвөргөөн [Эр хүн.29]” хэмээн “Бодлын дусал”-аа  хань, хамаагүй цацжээ. Ганц үгийн төлөө мянган тонн хүдэр хайлуулдаг гэдэг юм. Залуу шүлэгч З.Жанрайн үг нь баялаг, цалгиа нь уран, үгийн цацал нь оновчтой байг.  Урван дагуулахыг “Манай энэ улс төрчид үү![47]”  шүлэгтээ шүүмжлэн, улс орныг хямраасан үйлдлийг илчилж, улс үндэстнээ оршин тогтнохын үндэс газар нутгийн төлөө тэсч ядахдаа, “Тагнайд амтагдсан сүү шиг шүлэг бичих [55]” тэмцэгч чанар [экзистенциал] нь шингэсэн бүтээлүүд “Шүлэгчийн зүрх[Ц.Отгонбаатар.УБ.2017]” номд оржээ. Ц.Отгонбаатар, “Саахалтын бүсгүй норсон тэрлэгтэй харагда х[95]”-д төрсөн мэдрэмжээ бичжээ. Ц.Оюунбаатарын дүрслэл дахь олонхыг араасаа дагуулдаг өгүүлэмж, гэр бүлээс эхэлж, “Оломгүй хос хайраас цутгал нийлэн [Би.50]” дэвэрч, бусдыг хуйлруулдаг бол, “Үрийнхээ инээдэнд бороо мэт [Бүсгүй.51]” асгарсан, зэхээний ивээн тэтгэгч, “Бор халзан туулай дэгдэж зуухны дэргэд хярдаг байсан [Аавын энгэр.56]” шиг халгиа цалгиатай, нутаг орныхоо нийгэмшүү “Амьдрал[146]”-ыг хамгаалахад “... хүний ухаан унадаггүй [Ээж.61]”-г өгүүлэх мөнхийн сэдвүүд юм. “Гэмшил ухаарал хоёроор ташуур хийж зүтгэдэг [11]”, нийгмийн мэдээллийг [криптолог] “...дүүргэн [94]”,  “Сэр Монголчууд [98]”-аа гэж дүрсэлснээ “Шүлэг минь[86]” гээд, “Шиврэх бороо мэт бодрол урсган Бийрийн үзүүрээс дусах...[18]” тэдгээр бүтээлдээ Ц.Отгонбаатар, газар орноо, мөн “Ганц улиас[93]”, “Ганц мод”[64], “Ганц хад[66]”-ыг ч ”Луйварчдад[71]” алдахгүй, “Амьдарч дуусаад ясаа өлмийд нь нуумаар хөх уулс минь[Хөх уулс.13]”-аа  хамгаалсан дүрслэл оруулж, түүний учир “Бүтэн нойртой хоноогүй эх...[80]” гэх зовнил шүлгүүд  тань, мөр бадгийн бичвэр [текст]-ээ зохиол гэх, ганц талд ярихад зориулах бус, харин уншигчдыг  нь хамт ярих бичлэгтэйгээс, эдгээр хоёр өгүүлэмж нь шүүмжид тусахдаа хахь ондоо, өөр мэдрэмжүүд юм гэдгийг зэрэгцүүлэн хэлүүлэхүйц онцлогоор шүлэглэдэг аж.

“Амьсгалах өдөр тоотой шүү дүүрэн амьсгал [Амьдрал.53]” гэх шүлгийн хайрлах санааны дүрслэл дотор “Хоолой зангирч [73]” сануулсан “Малчин [49]”-ы үг бол, эх орноо тонон дээрэмдэхийг ямагт үзэн ядах ухаарлыг урнаар шигтгэж, бүтцийн өөрчлөлтөд  тусгаар тогтнол сөнөх аюултайг “Газраа үнэрлэж таних гүйгүүл морь [90]”-иор төлөөлж, улс төр улайсч, үндэстэн доройтсоныг зүүдний гутал [ирония]-ын егөөдлөөр “Ээтэн Монгол зулгаараа ёолж Эрээн шаахай завжаараа инээж [Зүүд.21]” байгаа нь, дээшээ хараад зохиочих шүлэг  яавч биш гэдгийг хэлүүлэх мөрүүдээ, “Хорвоод зориулах нь [29]” Ц.Отгонбаатарын хувьд “Зулрах орчлон [74]”-г илчилсэн “Ү г[167]” юм байна. Аль ч цаг үед уран бүтээлчид л ард түмний дуулгаварт дуу хоолой [рупор] нь болдгийг “Шүлэгчийн зүрх [Ц.Отгонбаатар]” нэртэй номтой холбовол, аж ухаарлын бичлэг дотор чинь “...ингэн буйлаа тэшсэн [Эх орон.15]”гэж  хэлдэггүйг, мөн ”Дуун хээтэй хорвоогийн Дугараа эргэх хойморт Дурдам цэнхэр дээлийн Нугалаа эвхээсэн энгэрт Дурлал чамайг шүлэг болгон бичье [Дурлал.37]” гэх бадаг бусдын загвар болохыг, мөн “Оройтсон бороо [38]”, “Би Монгол хүн [39]”, “Миний нутаг [41]”, “Омогшил [173]” нэрүүд дүрслэлээс ангид,  хулгай [плагиат]-н хэлбэр юм шүү. Таныг, “Би найрагч [144]” шүлэгтээ эзэн явж, ухаан урлах сэтгэлийн, “нүдний нүд”-ийг олж бичихийн ерөөлөөр шүүмжээ жаргаая. “Аагьдаа исдэг айраг [67]”-аа уншигчтайгаа хуваан, “Нийлээд уудаг [70]” шиг, Ц.Отгонбаатарын “Шүлэгчийн зүрх” номын дүрслэл дахь үг хэллэгийг ажигласнаа, нэг бадагтаа мөрлөсөн “Шилтэй цэнхрийн аагь [42]”-тай шүлгүүдийг жишихэд ийм байлаа. Яаж бичихийг үг нялхрах гэдэг вэ? Шууд утгаараа гарах ийм асуултад Ж.Ганбаатарыг хариул гэвэл, “Яадаг юм бэ? би эхнэрээ түшдэг Яг л энэ хорвоод ээждээ юм шиг эрхэлдэг [7]” гэх бололтой. Ж.Ганбаатарын “Онгодын охь [УБ.2014]” нэртэй нимгэвтэр номын шүлгүүд иймэрхүү дүрслэлтэй байв. Харин Ж.Ганбаатарын бичвэр маш товчхон [лаконизм], шүлгийн мөрүүд нь үг цөөн байв. Богино  тусмаа ухаан нь ил шүлгүүд, үг нь цөөн тусмаа санаснаас өөрөөр тайлбар нэхэх мөр, бадгууд, нийгмийн амьдралд үнэний жин дарагдаж, хүмүүсийн амьжиргааны түвшин [индекс] өөр, өөрөөр илрэх болсноос үүсэлтэй эдгээр сэдвүүд Ж.Ганбаатарын “Онгодын охь” номыг бүрдүүлж, утгаараа түүний шүлгийн онцлох төрх, үйлдлийн дарааллыг  тогтоох агуулгатай байлаа.

Цаг үеэ бодитой харах бололцоог [лаконизм] амьдрал дээр ажиглаж, түүнийг уран бүтээлчид эрс, тэс дүрслэх болсон нь, Ж.Ганбаатарын бүтээлд нөлөөлжээ. Сайн гараар мууг бүү бич! гэх хувьч сэтгэмж Монголын нэн шинэ үеийн шүлэг, зохиолын гадаад талыг бүтээдгээс “инээд задрах [15]” дотоод хэлбэрийг, идэвхгүй дүрслэл гэгддэг “орхих маяг” орлох болсон нь мөр, бадгийн хүрээндээ тэдгээр бичвэрүүд чамлагддагийг сануулж, тайлбарын жишээгээр Ж.Ганбаатарын “Урнаар холбох мөрүүд минь цөөдлөө [24]” гэх хувьч сэтгэмжийг сонгов. “Хэрмэл шүлэгч[40]”гэж О.Түвшиндэмбэрэл өөрийгөө нэрлэв. Учир начир нь шүлэг, зохиолын нь бүтээц болон илэрхийлэх санаа онооны зүйл биз. О.Түвшиндэмбэрэл анхны номоо “Амилахуйн үндэс [УБ.2018]” гэж нэрлэжээ. Өгүүлэмжээ, элж шаналсан дүнсгэр өвгөдийн сэтгэл бадраах “цөлх эргэцүүлэл, анхлах сэдэл, ам тушсан шүлгүүд, амьдрал гэх нэг л агшин” гэхчлэн шүлгээс төрөх, сэтгэлийн дотоод чимээг уншигчдад үүсгэхийн тулд өмнө нь, өөртөө туршсан [гар ноорог] үг хэллэгээсээ найруулгаа сонгодог нь, “Өвдөв хэмээн ургамлын үндсийг таслагч Даарав хэмээн амьтны арьсыг хөдрөгч [28]”-ийг, мөн “цэцэг таслан түүний цогцос тэврэх [55]”-ийн эсрэг байгаль хамгаалах, харьцаат чанар шүлгүүдэд нь дагалддагаас, О.Түвшиндэмбэрэлийн зохиолууд бичлэгээрээ ялгарч байна. Өөрийн зохиолын гэх хэлний сантай байгаа нь О.Түвшиндэмбэрэл “Араатны ам шиг ангайх хоёр их гүрний дунд [19]” орших, “Монголын соронзлог нутаг [“Хан Хэнтийн эрхий дарам зай дахь [пегас]” мөр (12)-үүд]”-ийн сэдэвт “Хомоолон толгод [149]”, “Ононы ихэмсэглэл [139]” зэрэг олон шүлгүүд нь  амилахуйн тайлбараар баялаг аж. Шүлгүүдийн хувьд зөвхөн гадаад төрхөөр, сэтгэлд хоногших биш, зарим дүрслэл нь “Одоо чамаас юу ч алга, гээд сэтгэл амарлаа гэвч Омголон шүлгийн минь мөрөнд хөнгөн гуниг хэдийнээ үлджээ[54]” гэх шиг “дуугүй байх [тасархай мөр]”, “алгасах [үг, утга]”, “хаших [Хайрын 7 нот [63] шүлэг гм]” зэргээр урнаар унших явцад гарч ирдэг аман хөг аялгуу, бичвэрийн аман тохиолдол [дүрс, дохио]-ууд болох хэлний бус, дүрслэх хэлбэрийг бичлэгтээ анхаарсан нь О.Түвшиндэмбэрэлийн онцлог. “Бүсгүй нутаг[38]” шүлэг дахь, “Амилахуйн үндэс”-т далдлалаар бүтээсэн бадагт “Энгэр чанга дээс хатуу охин нутаг Бие минь тэр чигээрээ бүсгүй нутаг” гэсэн нь бадгийн мөрийн доод байршлын өгүүлэмж учраас, түүний шалтгаант үзэгдлийг, дээд тэнгэр, үүл борооны явдлыг урин дуудсан хэлбэртэйгээр нутаг шуу дүрсэлсэн бол, давхар давхар өгүүлэмжээр О.Түвшиндэмбэрэл “Хас Оюу эрдэнэ надад хайрласан [Ханьдаа.78]”, “Билиг арга хоёрын нэгдэл [79]”, “Хэц хэнгэргийн дуунд нь цагаан шонхор дүүлсэн [84]” гэх хос далдлалт дүрслэлүүд хийж, тэдгээртээ “Хүүхэд хөдлөх, хөх саамшин ивлэх [87]” шиг амилахуйн үндэс, эсвэл хясааны сувд лугаа оршихуйн бахархалт цаг үед зориулжээ. Шүлгийн боловсруулалтыг мөр, бадагт хийдэг засвар [косметик]-аар хэмждэг. “Шүлгэн өлгийг зэхээд буцсан [12]”-д төгс бус учрал, “хамтарсан алдаа бол [56]”-д эзэн,  “Нүүрэнд нь гуниг зурамгүй хөрөг [58]”-д сэтгэл талыг тодотгох зэсварууд үгүйлэгджээ. “Зүрхний тольт[15]” гэхэд үгийн үндсийн, ”Ахуй эгэл бие[26]”-д  утгын, “Эгшиг буйлаа тэшил [141]”-д сонголтын, “Энгэсэг гоо бүсгүй [165]”-д зүйрлэлийн, “Шүлгэн дарст уруул [166]”-д адилтгалын, “Шанз торгон аялгуу[140]”-д дарааллын, “Ижийнхээ санчиган дахь буурал сорыг гунигтайхан илбэж [48]”гэсэн мөрүүд дахь холболтын алдаанууд бол, бадаглахдаа олж харсан, “Охидын өнгөнд хууртсан ихэмсэг шүлгийн мөр [62]” шиг чинь, сурагч насанд заалгасан дүрмээрээ бас л өөлөх бичвэр. Ж.Ганбаатар, Ц.Отгонбаатар, З.Жанрай, О.Түвшиндэмбэрэл нарын “Онгодын охь [2014]” эдгээр номдхи “Шүлэгчийн зүрх [2017]”-ийн бүтээлүүд нь, “Бодлын дусал [2017]”-д “Амилахуйн үндэс [2018]”-тэйг хэлүүлж, бас  өөр, өөрийнхөө номыг уншигчдад хүргэсэн нь, тэдгээр залуусын хувьд анхны бүтээлийн тайлан юм.